АРАБЛАШГАН СЎЗЛАРНИ БИЛИШ ҚОИДАЛАРИ

АРАБЛАШГАН СЎЗЛАРНИ БИЛИШ ҚОИДАЛАРИ

Араб тилига бошқа тиллардан кўп сўзлар ўзлаштирилган. Бу ҳодиса арабларнинг рум, сурён, кулдо, набт, форс, ҳабаш каби бошқа миллатлар билан қўшничилик, сафар, тижорат ва сиёсат орқали ўзаро алоқалари ила содир бўлган. Ушбу алоқалар ва сафарлар натижасида бу миллатларнинг тилидаги бир қанча сўзлар араб тилига ўзлаштирилган.

Қуйида луғатшунос олимлар ушбу араблашган сўзларни асли арабча бўлган сўзлардан ажратиш учун қўйган айрим қоидаларни келтирамиз.

Бирон бир сўзнинг араб тилига четдан кирганини бир неча жиҳатларидан билиб олиш мумкин. Масалан, ушбу илм мутахассисларидан ўша сўз четдан кирганлигини нақл қилиниши ёки ҳарфларнинг одатда арабча сўзларда учрамайдиган кетма-кетликда келиши ёки арабча сўз қолипидан чиқиши ёки битта исм бир неча кўринишда келиши каби жиҳатлардан ўша сўзни араб тилига четдан кирган аканлигини билиш мумкин бўлади. Қуйида уларнинг барчасини алоҳида ўрганиб чиқамиз:

• нақл қилиш

Яъни, луғат илмининг имомларидан биронтаси шу сўз араб тилига четдан кирганлигини ривоят қилган бўлиши керак.

Луғатшунос олимлар бу турдаги сўзларга катта аҳамият қаратганлар. Унинг ажнабий сўз экани, ўзининг тилида асли қандай бўлиши, қандай маънога далолат қилиши ва араблашгандан кейин қай ҳолга келгани ҳақида атрофлича ўрганиб чиқишган.

Луғат илми олимлари сўзлари араб тилига кириб келган тилларни жуда яхши билганлар. Масалан, Сибавайҳ, Абу Ҳотам ас-Сижистоний, Азҳарий, Жавҳарий ва бошқалар форс тилини пухта билганлар. Абу Омир Шайбоний онаси набтий бўлгани учун набт тилини яхши билар эди.[1] Абу Ҳотам эса сурёний тилини яхши билган. Одамлар ундан араблашган сўзлар ҳақида сўрса у ҳақда тўлиқ жавоб берарди. У «السجلاط» [сижиллат][2] сўзи ҳақида бундай дейди: «Бу сўзни бир румлик аёлга кўрсатиб, бу аслида қандай бўлган, деб сўрадим. Шунда у аёл, «سجلاطس» [сижлотус] бўлган, деди».[3]

Шунингдек, Ибн Дурайд, Жавҳарий, Ибн Манзур ва Ферузободий каби муъжам (изоҳли луғат) соҳиблари ҳам муъарраб сўзларга алоҳида эътибор берганлар. Ибн Дурайд «ал-Жамҳарат ал-луғат» китобининг учинчи жузида муъарраб сўзларга алоҳида боб ажратиб уни «Араблар сўзлаб юриб, натижада арабчага айланиб кетган ажам сўзлар ҳақидаги боб» деб номлаган.[4] Ибн Қутайба ҳам «Адаб ал-Котиб» китобида алоҳида боб ажратиб, уни «Кўпчилик сўзлаган ажам калималари» деб атаган.

Мисол учун, «الإِسْتَبْرَقُ» [истаброқ] сўзини Жаволиқий ўзининг «ал-Муъарраб» китобида шундай дейди: «الإِسْتَبْرَقُ» [истаброқ] қалин ипак матосидир. Араблашган форсча сўз. Аслида «إِسْتَفْرَهْ»[истафроҳ] бўлган. Ибн Дурайд эса «У аслида «إِسْتَرْوَهْ» [истарваҳ] бўлиб, бу ҳолатда нотўғри ёзилган. Тўғриси эса феҳлавий тилида келганидек «إِسْتَوْرَهْ» [иставраҳ] бўлишидир», дейди. Агар бу «الإِسْتَبْرَقُ» сўзини тасғир ёки синиқ жам қилинса тасғирда «أُبَيْرِق» [убайриқ], кўпликда «أَبارِق» [абориқ] бўлиб, “син” ва “та” ҳарфлари тушиб кетади.[5]

• ҳарфларнинг қўшилиши

Араб тилига четдан кирган сўзларни арабларнинг сўзларида бир калимада келмайдиган икки ҳарфнинг қўшилиши билан ҳам билишимиз мумкин. Бу ҳақида Ибн Дурайд «Агар одатда араблар битта калимада ишлатмаган ҳарфлардан тузилган бирор мабний сўзни кўрсанг у араб тилига бошқа тилдан кирганлигини биласан ва бемалол рад қила оласан»[6], деган.

Бу ҳарфлар икки турга бўлинади:

1) арабча сўзда умуман жамланмайдиган ҳарфлар.

2) арабча сўзларда жамланади бироқ, тузилишида ўзига хос тартибда келадиган ҳарфлар. Шу тартибдан бошқача келса, араб тилига четдан кирган бўлади.

Биринчи тур, яъни бир арабча сўзда бирга келмайдиан ҳарфларга мисоллар:

1.  «الجيم» [жим] ва «القاف» [қоф] ҳарфлари. Бу ҳақида Жаволиқий шундай дейди: «Қоф» ва «жим» ҳарфлари арабча битта сўзда жамланмайди. Агар бу ҳарфлар бир сўзда келса, уни асли арабча бўлмаган, балки араблашган сўзлигини билиш мумкин бўлади», дейди.[7] «الجوق»[8][жавқу], «الأجوق»[9] [ажвақу], «القبج»[10] [қобжу] сўзлари ҳам айнан қоф ва жим ҳарфлари бир калимада жамланган сўзларга мисол бўлади.
2.  «الصاد» [сод] ва «الجيم» [жим] ҳарфлари. Бу ҳарфлар ҳам бир араб калимада бирга келса у калима асли арабча бўлмайди. Бундай исмларга «الجص»[11] [жиссу],«الصنجة»[12] [сонжату] ва «الصولجان»[13] [совлажан] сўзларини мисол қилишимиз мумкин.
3. «السين» [син] ва «الذال» [зал] ҳарфлари. Соғоний «سبذة»[14] [сабза] сўзининг таржимасида син ва зал ҳарфлари арабча сўзлардан биронтасида бир жойда келмаслигини айтади ва бунга мисол тариқасида «سبذة», «السميذ», «الساذج» [сазиж], «الإسْفيذاج»[15] [исфизаж] ва «السذق» [сазқу] сўзларини келтиради.
4. «الطاء» [то] ва «الجيم» [жим] ҳарфлари. Мисол  الطيجن, الطاجن [тожин][16] исмларини келтириш мумкин. Жавҳарий «Бу икки исм муъарраб, чунки, [то] ва [жим] арабча  сўзларнинг ўзагида келмайди» дейди.
5. «الطاء» [то] ва «التاء» [та] ҳарфлари. Ибн Музаффар «“Та” ва “то” арабча сўзларнинг ҳеч бирида аслий ҳарф бўлиб битта сўзга кирмайди»[17], дейди. «Мисбоҳул-мунир» китобида «الطست»[18] [тост] сўзининг таржимасида «Бу сўз арабларнинг сўзларига кейин кирган чунки, “та” ва “то” арабчада бир калимада жамланмайди», дейилади.
6. «الكاف» [коф] ва «الجيم» [жим] ҳарфлари. «Мисбоҳ» китобида «الكندوج» сўзининг таржимасида Азҳарий «Бу ажам лафз чунки, «коф» ва «жим» ҳарфлари «رجل جكر» жумласидан бошқа  жойда битта арабча сўзда жамланмайди», деган.
7. «الجيم» [жим] ва «التاء» [та] ҳарфлари. Жавҳарий «الجبت» сўзининг таржимасида «Бу сўз соф арабча  эмас. Чунки унда «жим» ва «та» бир сўзда келган», деган.
8. «الصاد» [сод], «السين» [син] ва «الصاد» [сод], «الزاي» ҳарфлари. Лисонда «الزاي» ҳарфининг таржимасида Жавҳарий, ««Сод» арабларнинг сўзларининг  биронтасида «син» ёки «зай» билан мос келмайди», дейди.
9. «الصاد» [сод] ва «الطاء» [то] ҳарфлари. Ат-Таҳзиб китобида, «الإصطفلينة» сўзи соф арабча эмас. Чунки, «сод» ва «то» бир жойда келмайди»[19], дейилади.[20] Ушбу сўзни шарҳида уламолар Қосим ибн Мухаймара раҳматуллоҳи алайҳнинг қуйидаги сўзини келтирадилар:
   1. «إن الوالى لينحت أقاربه أمانته كما تنحت القدوم الإصطفلينة حتى تخلص إلى قلبها»

Волийнинг яқинлари ўроқ илдизни йўниб унинг ичига етиб боргани каби унинг (молини) емираверади охири тугаб битиради.

1. «التاء» [та], «السين» [син] ва «الباء» [ба] ҳарфлари. Жаволиқий айтади «Ишончли кишилардан биронтаси «ба», «син» ва «та» ҳарфларидан тузилган арабча сўзни келтирмаган. Бу ҳарфлар бирон сўзда келса, у дахийл бўлади»[22], деган.
2. «الكاف» [коф] ва «القاف» [қоф]  ҳарфлари. «Тожул аърус» китобида Абу Абдурраҳмон, «Арабчада махражи бир-бирига яқин бўлган «қоф» ва «коф» ҳарфларидан сўз ясалмайди. Бўлса ҳам олдин ажам сўз бўлиб сўнг араблашган бўлади»[23], дейди.
3. «السين» [син] ва «الزاي» [зай] ҳарфлари. Ат-Таҳзиб китобида Ибн Музаффар, «Ҳалил ибн Аҳмад Арабча сўзларда «син» ҳарфи «зай»  билан бир жойда келмайди», деган, дейди.
4. «النون» [нун] ҳарфи «الراء» [ро] ҳарфидан олдин келса асли арабча сўз бўлмайди. Ибн Дурайд «الزنر» сўзининг таржимасида «Араб тилида сукунли «нун»дан кейин «ро» келган «قنر» ва «زنر» каби калима йўқ», дейди[24]. Жаволиқий, «Араб тили сўзларида «нун»дан кейин «ро» келган исм йўқ. Мабодо шундай исм келиб қолса у муъарраб бўлади»[25], дейди. Мисол сифатида, «نرجس»,« نورج», «نرجة», «نرسيان», ва «نسطورية» каби исмларни мисол сифатида келтиришимиз мумкин.

Иккинчи тур, арабча сўзларда жамланса ҳам, тузилишида ўзига хос тартибда келиши шарт бўлган ҳарфлар:  

1. «الدال» [дол] ҳарфидан кейин «الزاي» [зай] ҳарфи келса ҳам ажамий

бўлади. Жаволиқий айтади: «Арабларнинг сўзларида [дол] ҳарфидан кейин [зай] ҳарфи келмаган. Келган бўлса ҳам, у исм четдан кирган бўлади. Масалан:الهنداز [ҳиндаз]المهندز [муҳандиз] шулар жумласидан».[26]

(Муҳандиз) муҳандис (инжинер) дегани. У [ҳиндаз] сўзидан иштиқоқ қилинган. Арабча сўзларда [дол]дан кейин [зай] келмагани учун уни [син]га айлантирилган»[27].

1. «الام» ҳарфидан кейин «الشين» келса ажам сўз бўлади. «Лисон ул-араб» китобида «الأقلش» калимасининг таржимасида, «Бу исм ажам бўлиб, араб тилига кейин кирган. Соф арабча исмда  [лом] ҳарфидан кейин [шин] келмаган», дейилган. Араб тилида шин фақат ломдан олдин келади. Демак, «فشل»[фашлун][28], «وشل»[вашалун][29] ва «شلو»[шилвун][30] каби исмлар арабча сўзлардир.  
2. «الدال» ҳарфидан кейин «الذال» келиши. Бундай исмлар кам учрайди. Шунинг учун ҳам басраликлар биринчи [дол]ни нуқтасиз, кейингисини эса нуқталик қилиб «بغداذ» деб ўқишни ҳоҳламаганлар.[31]

• сўзнинг арабча вазнларига мос бўлмаслиги.
• нинг кўплари   араб тили вазнларига мос тушмагани учун ўз ҳолича қолдирганлар. «خُرَّم»[хуррам][32], «خُراسان»[хуросон][33] ва «فَيْشَفارِج»[файшафориж][34]каби сўзлар шулар жумласидандир.

Демак, биронта сўзнинг араб тили вазнидан чиқиши четдан кирганига далолат қилади. Бу ҳақида Ибн Саййидиҳ «الكركدن»[каркадану][35]  сўзини арабча деб ҳисобламайман, чунки у араб вазнларидан биронтасига тушмайди»[36], деган. Яна «Лисон ул-араб» китобида «القرصطون» сўзи чет тилидан кириб қолган сўз, чунки «فعلّونا» ва «فعلّولا» вазнлари арабча эмас»[37], дейилган.

Арабча бўлмаган вазнлар:

1. «فاعيل» вазнида бўлган исмлар. Бунга «فانيذ», «أمين», «هابيل», «شاهين», «حاميم» ва «قابيل» калималари мисол бўлади.

Фаюмий «فانيذ»  калимасининг таржимасида, «Араб тилида «فاعيل»  вазни йўқ. Шунинг  учун бу  (فانيذ) чет тилидан кириб қолган  сўздир. Луғат олимлари ҳам  китобларида келтирмаган», дейди.

2 – «فاعُل» вазнида бўлган исмлар. Бунга мисол қилиб «آجر», «آنك», «آمل», «كابل» сўзларини келтиришимиз мумкин. Фаюмий «الآنك» калимасини таржимасида бундай дейди: «Баъзилар «آنك» лафзи «فاعُل» вазнида. Арабчада [айн]и даммалик «فاعُل» вазнида бўлган исм йўқ».  

3 – «فُعالِل» вазнида бўлган исмлар. Бунга «سرادق» ва «جوالق» каби исмлар мисол бўлади.

Роғиб «سرادق» [суродиқ] лафзи ҳақида «Бу асли форсча сўз бўлиб, араблашган. Уларнинг тилларида араб тилида учинчи ҳарфи алиф, ундан кейин икки ҳарф келадиган муфрад сўз йўқ».

4 – «فَعْلِل» [фаълил] вазнида бўлган исмлар. Бунга «نَرجس» сўзи мисол бўлади.

Жаволиқий бу «نَرجس»[наржис][38] сўзининг таржимасида, «Араб тилида унинг ўхшаши йўқ. Агар қадимги шерларда فَعلِل вазнида бўлган исм келса, уарабча бўлмайди. Чунки у ясама сўздир», дейди. Шунинг учун ҳам баъзи луғат олимлари   «نَفْعِل» вазнига мос келиши учун унинг [нун] ҳарфи зоида деганлар.[39] Бундай вазнлар жуда ҳам кўп. Бизнинг имкониятимиз чеклангани учун уларнинг асосийларини келтириш билан чекланди.

Юқорида ўтган қоидалардан мустасно равишда жуда камдан кам ҳолатда асли арабча бўлган сўзлар шу ажнабий вазнда келади. Мисол учун араблар «الآجور» сўзинини араблаштирганидан кейин [вов] ҳарфини тушуриб «آجُر» деб таффуз қилган. Бу вазн «فاعل» [фаъул] вазни бўлиб бўлиб у арабча вазнларнинг бирортасига мос эмас.  Ҳолбуки «الآجور» лафзи аввал арабча вазнга тўғри келарди. Араблаштиргандан кейин араб тилидаги мавжуд бўлган «عاقول»  вазнига илҳоқ (яъни, асли ундан эмас, лекин шунга нисбат) қилинган.[40]

• бир сўзнинг бир неча кўринишда келиши.

Баъзан араблашган битта сўзнинг бир неча кўриниши борлигини кўришимиз мумкин. Мисол учун «فرند», «برند» сўзларини олиб қарасак, уларда сўзларнинг фақат биринчи ҳарфлари ўзгаряпти. Яна «ميكائيل» «ميكائل» ва «ميكئل» [микоийл][41]сўзларида эса ҳарфларнинг ўрни алмашиб, баъзан тушиб қоляпти. Демак, бу ҳолат ҳам ушбу сўзларнинг асли арабча эмаслигини билдиради.

Қуйида яна шунга ўхшаш сўзлар келтирилади:

• :[урбон][42]

Жаволиқий «اسرائيل»[исроил][43] калимасининг таржимасида «اسرائين» сўзини келтириб, бу сўз ҳам «اسرائيل» сўзининг кўринишларидан бири ҳисобланади, дейди. Араблар шунга ўхшаш ўзларининг тилида йўқ бўлган бирор бир сўз учраса уни турли хил кўринишда талаффуз қилганлар. Масалан, «بغداد» калимасини «بغداذ» ва « بغدان» деб талаффуз қилганлар.

Жавҳарий «ابريسم»[ибройсам][44] калимасининг таржимасида, «Бу араблашган сўз бўлиб,унда уч хил[45] кўриниш бор. Араблар бошқа тилдан кирган сўзни ўзгартириб талаффуз қиладилар», дейди.

Ибн Дурайд ҳам «كافور»[каафуур][46] сўзи баъзи ўринларда «القفور» ва «القافور» кўринишида келгани учун уни соф арабча сўз эмас, деб билган.[47]