ШАМСИДДИН ГУРЛОНИЙ: ҲАЁТИ, ИЛМИЙ МEРОСИ ВА ИСЛОМИЙ ФИҚҲДАГИ ЎРНИ

Ислом ҳуқуқий тафаккурининг тараққиётида йирик фиқҳий мактаблар ва уларнинг асосий манбалари муҳим ўрин тутади. Айниқса, "ал-Ҳидоя" асари ҳанафий фиқҳининг энг муҳим матнларидан бири бўлиб, унга ёзилган шарҳлар ислом ҳуқуқий тафсирининг чуқурлашувига сабаб бўлган. Шамсиддин Гурлоний томонидан ёзилган "ал-Кифоя фи Шарҳ ал-Ҳидоя" асари ушбу жараённинг ёрқин намуналаридан биридир.

1. Шамсиддин Гурлонийнинг ҳаёти ва уламолар билан боғлиқлиги: Шамсиддин Гурлоний, тўлиқ исми Саййид Жалолиддин ибн Саййид Шамсиддин ибн Муртазо Гурлоний ал-Кҳоразмий, ХИВ асрда яшаб ижод қилган. У Гурлон (Хоразм) шаҳрида туғилган бўлиб, отаси Шираздан кўчиб келган ва диний мансабда фаолият юритган. Гурлоний Ҳасан ас‑Сигҳноқий, Абдулазиз ал-Бухорий ва Таҳир ал-Кҳоразмий каби замонасининг йирик уламоларидан сабоқ олган. Унинг илмий фаолияти ҳанафий фиқҳ мактаби доирасида шаклланиб, ўз даврининг етук мутафаккири сифатида эътироф этилган.

2. "Ал-Кифоя фи Шарҳ ал-Ҳидоя" асари: Гурлонийнинг энг машҳур асари бу "ал-Кифоя фи Шарҳ ал-Ҳидоя" бўлиб, у тўрт жилддан иборат. Ушбу шарҳ Бурҳониддин ал-Маргҳинонийнинг "ал-Ҳидоя" асарини изоҳлашга бағишланган. Гурлоний асарида нафақат фиқҳий ҳукмлар баёни, балки уларнинг далиллари, усулий асослари ва уламолар ўртасидаги ихтилофлар ҳам чуқур таҳлил қилинади. Асар ҳинд, қозоқ, араб матбуотида бир неча бор нашр этилган бўлиб, бу унинг кенг таъсирини кўрсатади.

3. Илмий меросининг методологияси: Гурлонийнинг шарҳлаш услуби тафсилотга бой, далил ва истидлолга асосланган. У ўз асарида ҳанафий фиқҳ қоидаларини бошқа мазҳаблар билан таққослаган, фикрий мулоҳазаларни далиллар билан мустаҳкамлаб берган. Бу жиҳатлар уни ўз даврининг методологик ёндашувларига асос солган олимлардан бирига айлантиради.

4. Унинг фиқҳ тарихидаги ўрни ва замонавий аҳамияти: Шамсиддин Гурлоний ўз даврида ва ундан кейинги асрларда фиқҳ таълимотида чуқур из қолдирган. Унинг "ал-Кифоя" асари бугунги кунда ҳам фиқҳий изланишлар учун муҳим манба бўлиб хизмат қилмоқда. Айниқса, шарҳчилик анъаналари ва фиқҳий тафсир методологияси нуқтаи назаридан, унинг мероси бугунги замонавий фиқҳ таҳсилида долзарб аҳамият касб этади.

Асарнинг бошқа шарҳлардан фарқли жиҳатлари

Таҳлилий ва мантиқий услуб: Гурлоний “Ал-Кифоя”да масалаларни изоҳлашда юзаки баёнлардан четлаб, уларнинг асосида ётган далил ва қоидаларни таҳлил қилади. Бу методология ҳозирги замонавий илмий талабларга ҳам мос тушади.
Мақсадга йўналтирилган шарҳ: “Ҳидоя” каби мураккаб фиқҳий матнни талабаларга тушунарли қилиб етказиш, унинг асосий ғоясини очиб бериш мақсад қилинган. Ҳар бир фиқҳий масала баёни ортида муаллифнинг ўз мулоҳазаси ҳам жой олган.
Ташбиҳ ва мисоллар: Асарда кўплаб мисоллар орқали назарий фиқҳий қоидалар ҳаётий ҳолатларда қандай қўлланилишини кўрсатади. Бу эса талабалар учун мавзуни англашни осонлаштиради.

Асарнинг эътиборли жиҳатлари

Тилнинг соддалиги: Қадимий араб тилидаги мураккаб иборалар ўрнига, кўпроқ тушунарли, дидактик услуб танланган.

Ташкилий тузилма: Асар муайян мавзуларга ажратилган, ҳар бир боб мантиқий тартибда келтирилган.

Далилларнинг кенг қўлланилиши: Қуръон, Ҳадис, Ижмў ва Қиёс каби асосий манбаларга кўплаб мурожаатлар мавжуд.

Хулоса: Шамсиддин Гурлоний ҳанафий фиқҳ илмининг тараққиётига улкан ҳисса қўшган, ўз даврининг етук алломалари сафидан ўрин олган олимдир. Унинг "ал-Кифоя" асари нафақат илмий тафаккурнинг маҳсули, балки фиқҳий анъаналарни асраб-авайлаш йўлидаги фидокорлик намунаси сифатида ҳам қадрлидир. Гурлоний меросининг замонавий тадқиқотларда ўрганилиши – ислом ҳуқуқшунослигининг тарихий илдизларини мустаҳкамлашда муҳим қадамлардан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар:

ал-Маргҳиноний, Бурҳониддин. ал-Ҳидоя. Истанбул нашри.

Гурлоний, Шамсиддин. ал-Кифоя фи Шарҳ ал-Ҳидоя. Қозон, Калькутта, Бомбай нашрлари.

Усмон, А. Фиқҳий тафсир методологияси. Тошкент, 2018.

Алимов, А. Ислом ҳуқуқи тарихи. Тошкент: Мовароуннаҳр, 2005.

МУСТАФО Юнусхўжаев. 
Имом Фахриддин ар-Розий ислом билим юрти мударриси.