SHAYX MUHAMMAD SODIQ MUHAMMAD YUSUF HAZRATLARINING “IJTIMOIY ODOBLAR” ASARINI YOSH AVLOD TARBIYASIDA TUTGAN O‘RNI

SHAYX MUHAMMAD SODIQ MUHAMMAD YUSUF HAZRATLARINING “IJTIMOIY ODOBLAR” ASARINI YOSH AVLOD TARBIYASIDA TUTGAN O‘RNI 

        Annotatsiya. Mazkur maqolada Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” asarini yosh avlod tarbiyasida tutgan o‘rni ilmiy jihatdan tahlil qilinadi. Unda asarning ijtimoiy hayotda insonlarning o‘zaro muomala-munosabatlari, odob-axloq me’yorlari va tarbiyaviy qadriyatlarni shakllantirishdagi o‘rni yoritilgan. Shuningdek, yoshlarning ma’naviy-axloqiy kamolotida “Ijtimoiy odoblar” asarining o‘rni va dolzarbligi ko‘rsatib o‘tiladi. 

Kalit so‘zlar: odob-axloq, tarbiya, ijtimoiy munosabat, ma’naviyat, yosh avlod, islomiy qadriyat.

 Annotation. This article scientifically analyzes the place of the work of Sheikh Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf "Social Ethics" in the education of the young generation. It highlights the role of the work in the formation of interpersonal relations, moral standards and educational values in social life. It also shows the place and relevance of the work "Social Ethics" in the spiritual and moral development of young people. 

Key words: ethics, education, social attitude, spirituality, young generation, Islamic value.

 Аннотация. В данной статье научно анализируется место труда Шейха Мухаммада Садика Мухаммада Юсуфа «Социальная этика» в воспитании молодого поколения. Подчеркивается роль этого труда в формировании межличностных отношений, нравственных норм и образовательных ценностей в общественной жизни. Также показаны место и актуальность труда «Социальная этика» в духовно нравственном развитии молодежи. Ключевые слова: этика, воспитание, социальная установка, духовность, молодое поколение, исламские ценности. 

Kirish. Bugungi globallashuv davrida yosh avlod tarbiyasi, ularning ijtimoiy hayotda to‘g‘ri yo‘l tanlashlari, odob-axloq me’yorlariga amal qilishlari jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zero, buyuk allomalarimizning asarlari yoshlarning ma’naviy kamolotida beqiyos manba bo‘lib kelmoqda. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari (1952–2015) mustaqillik yillarida xalqimiz ma’naviyatini tiklash, Qur’on va hadis ilmini keng yoyish, yoshlarni islomiy tarbiya asosida voyaga yetkazish yo‘lida ulkan xizmatlar qilgan allomalardandir. U zotning o‘nlab asarlari ichida “Ijtimoiy odoblar” alohida o‘rin tutadi. Bu kitob musulmon insonining kundalik hayotda o‘zini qanday tutishi, odamlar bilan munosabatda qanday odoblarga amal qilishi, jamiyatda axloqiy me’yorlarni mustahkamlash kabi masalalarga bag‘ishlangan. Asarning tahlili: “Ijtimoiy odoblar” asari o‘z mazmun-mohiyati bilan yoshlarda: 

1. Oila va jamiyat oldidagi mas’uliyatni anglash, ota-ona, ustoz, qo‘shni va do‘stlar bilan munosabatlarda odobli bo‘lishni o‘rgatadi. Oila va jamiyat oldidagi mas’uliyatni anglash - insonning komillikka erishishida asosiy omillardan biridir. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” asarida ota-onaga hurmat, ustozga ehtirom, qo‘shnilar va do‘stlar bilan samimiy munosabatda bo‘lish, jamiyatda mas’uliyatni yuksak darajada his etish kabi qadriyatlar Qur’on oyatlari va hadislar asosida keng yoritilgan. Bu jihatlar yoshlarning tarbiyasida axloqiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 

2. Muloqot madaniyatini shakllantiradi. Har bir so‘zning ijobiy yoki salbiy ta’siri borligini, suhbatda muloyimlik va samimiyat muhimligini ta’kidlaydi. Asarda insonning so‘zlash madaniyati va muloqot odobi alohida o‘rin egallaydi. Shayx hazratlari har bir so‘zning ijobiy yoki salbiy ta’siri borligini ta’kidlab, odobli muloqot jamiyat totuvligi va shaxslararo munosabatlarda muhim vosita ekanini uqtiradi. Qur’onda ham: “Bandalarimga aytgin: ular eng go‘zal so‘zlarni gapirsinlar” (Isro surasi, 53-oyat) deb buyurilgan. 

Bu oyat, insonning so‘zida muloyimlik, samimiyat va halollik bo‘lishi lozimligini ko‘rsatadi. Hadislarda ham bu masalaga ko‘p bor urg‘u berilgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim Allohga va oxirat kuniga iymon keltirgan bo‘lsa, yaxshi so‘z gapirsin yoki sukut saqlasin” (Imom Buxoriy rivoyati) deya, inson so‘zining ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini ochib berganlar. Shayx hazratlarining shogirdlari “Arroziy.uz” nashrida chop etilgan maqolada Shayx hazratlarining hayot va nutqlaridagi odob haqida shunday deyiladi: “Hazrat nihoyatda og‘ir bosiq, go‘zal odobli inson edilar… bu kishi hayotda Payg‘ambarimizga munosib ummat o‘laroq odob-axloq va husni-xulqda namuna bo‘ldilar” deya e’tirof etganlar. Bu fikrlar aslida asarda ta’kidlangan muloqot odoblari nazariy emas, balki amaliy hayotda ham to‘la namoyon etilganini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf nafaqat o‘z asarlarida, balki kundalik turmush tarzida, odamlarga muomala qilishida, muloyim so‘z va samimiy muloqotida ham barchaga ibrat bo‘lgan ideal shaxsiyat sifatida tarixda o‘z o‘rnini egalladilar. Uning muloqot odobiga oid qarashlari bugungi jamiyat uchun ham dolzarb ahamiyat kasb etib, yoshlar tarbiyasida muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Halollik va poklik masalasiga alohida urg‘u beradi. Shayx hazratlari haromdan tiyilish, o‘z mehnati evaziga yashash, jamiyat manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo‘yishni asoslab beradi. “Halollik va poklik masalasiga asarda alohida urg‘u beriladi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari inson hayotida halol mehnatning o‘rni va ahamiyatini Qur’on oyatlari va sahih hadislar asosida izohlaydilar. U zot haromdan tiyilish, insonning o‘z mehnati evaziga yashashi, jamiyat manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo‘yishi iymonning muhim belgilaridan biri ekanini ta’kidlaydi. Asarda insonning nafaqat moddiy hayoti, balki ma’naviy kamoloti ham halollikka bog‘liqligi asoslab beriladi. Ushbu g‘oya bugungi yoshlar tarbiyasida ayniqsa dolzarb, chunki zamonaviy jamiyatda halollik - korrupsiyaga qarshi kurashish, mehnat unumdorligini oshirish va adolatli ijtimoiy muhitni shakllantirishning ham muhim mezoni hisoblanadi. Shunday ekan, asarda ilgari surilgan halollik tamoyillari nafaqat diniy, balki ijtimoiy hayotda ham ahamiyatga ega bo‘lib, yosh avlodni to‘g‘ri yo‘lga boshlashda, ular qalbida mas’uliyat, vijdon va poklikni shakllantirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.” Jamiyatda totuvlik va mehr-oqibatni mustahkamlashga xizmat qiladi. Kitobda mo‘min musulmonlarning bir-biriga yordam berishi, muhtojlarga mehribon bo‘lishi haqida hadislar asosida tushuntiriladi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” asarida totuvlik (ittihod) va mehr-oqibat ijtimoiy barqarorlikning tayanchi sifatida talqin qilinadi. Asar Qur’on va sahih hadislar asosida mo‘minlar o‘zaro birodarlik rishtalarini mustahkamlashi, muhtojlarga ko‘mak berishi, ixtiloflarni tinch yo‘l bilan bartaraf etishi lozimligini uqtiradi. Hadislarda mo‘minlar “bir badandek” ekani, birining dardi boshqasiga befarq bo‘lmasligi kerakligi ta’kidlanadi (qarang: Imom al-Buxoriy, Al-Jome’ as-Sahih; Imom an-Navaviy, Riyozus-Solihin). 1) Matnning asosiy yo‘nalishlari: • Bir-birini qo‘llab-quvvatlash odobi. “Birodarning ehtiyojini qondirish” mazmunidagi hadislar ko‘rsatadiki, shaxsiy manfaatdan avval jamiyat manfaati turadi. Bu - mehr-oqibatni amaliy fazilatga aylantiradi.

• Qo‘shnichilik va qarindoshlik rishtalari (silai rahm). Qo‘shni haqqini ado etish, qarindosh-urug‘ bilan aloqani uzmaslik jamiyatda ishonch kapitalini oshiradi. • Salom va duoning ijtimoiy vazifasi. Salomlashish, yaxshi tilak va duo muhitni yumshatadi, ixtiloflarni oldini oladi - muloqot eshiklarini ochadi. • Isloh (yarashtirish) madaniyati. Ixtilof paydo bo‘lganda adolatli, muloyim vositachilik qilish tavsiya etiladi; bu jamoaviy barqarorlikni tiklaydi (al-G‘azoliy, Ihyo ulum ad-din). • Saxovat va xayriya. Sadaqa va ko‘ngilli xizmat (volontyorlik) jamiyatda ehtiyojlarni tez qoplaydi, tengsizlik hissini yumshatadi. 

2) Tarbiyaviy mexanizmlar (yoshlar bilan ishlashda): • Amaliy mashg‘ulotlar. “Bir hafta - bir ezgulik” tamoyili: har hafta kichik, ammo muntazam xayrli ish (keksalarga yordam, daraxt ekish, tozalik aksiyasi). • Peer-mentoring. Katta sinf o‘quvchilarining kichiklarga “ustoz-shogird” ko‘magini yo‘lga qo‘yish - mehr-oqibatni tajribada o‘rgatadi. • Murosa va vositachilik klubi. Maktab yoki litseyda tengdoshlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni tinch hal qilishni o‘rgatadigan kichik guruh. • Ijtimoiy loyihalar. “Qo‘shniga yordam”, “Mehr karvoni”, “Ochiq eshiklar kuni” kabi kvartal loyihalari - jamiyat bilan doimiy aloqani mustahkamlaydi. 

3) Kutiladigan ijtimoiy natijalar: • Ishonch va birdamlikning oshishi. O‘zaro yordam madaniyati kuchaysa, jinoyatchilik va keskin ixtiloflar kamayadi, ijtimoiy tarmoqlar o‘rniga real hamkorlik kuchayadi. • Inqiroz davrida barqarorlik. Mehr-oqibat tarmoqlari (xayriya, volontyorlik) favqulodda holatlarda tezkor safarbarlikni ta’minlaydi. • Mehnat unumdorligi va adolat hissi. Totuv muhit hamkorlikni osonlashtiradi, ish joyida ziddiyatlar kamayadi, adolatli bo‘lishga rag‘bat kuchayadi.

4) Amaliy indikatorlar (baholash uchun): • Ko‘ngilli soatlari va xayriya tadbirlarida ishtirok ko‘rsatkichlari. • Maktab/mahallada nizolar sonining qisqarishi va murosa orqali bartaraf etilgan holatlar ulushi. • “Qo‘shni bilan aloqalar” va “ijtimoiy ishonch” bo‘yicha so‘rovnomalar natijasi. • Bir yil ichida kamida 3 ta jamoaviy ezgulik loyihasining yakuniy hisobotlari.

 5) Ilmiy-manbaviy tayanishlar (qisqacha): • Imom al-Buxoriy va Imom Muslim to‘plamlarida mo‘minlarning o‘zaro mehr-oqibati, yordamga shoshilishi, g‘amni yengillatish fazilatlari haqida ko‘plab rivoyatlar kelgan. • Imom an-Navaviyning Riyozus-Solihin asarida saxovat, qo‘shnichilik, silai rahm, salomlashish va murosa boblari jamlangan. • Imom-G‘azoliy Ihyoda jamiyatning ruhiy salomatligi uchun bir-birini qo‘llash va odob axloqni amalda tatbiq etish mexanizmlarini sharxlaydi. • Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning *“Ijtimoiy odoblar”*i shu merosni zamonaviy hayot bilan bog‘lab, amaliy qo‘llanma sifatida taqdim etadi: nazariya → kundalik odat → ijtimoiy natija zanjiri. Yoshlarni iymon va e’tiqodga sodiq bo‘lishga da’vat etadi. Asarda Qur’on oyatlari va sahih hadislar asosida hayotiy misollar keltiriladi. Yoshlarni iymon va e’tiqodga sodiq bo‘lishga da’vat etadi Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” asarida iymon va e’tiqod masalalari tarbiya jarayonining markaziga qo‘yilgan. Asarda Qur’on oyatlari, sahih hadislar va hayotiy misollar orqali yoshlar iymonda sobit, e’tiqodda mustahkam bo‘lishga undaladi. “Ey mo‘minlar! Allohdan qo‘rqinglar va so‘zlaringizni rost aytinglar. Shunda Alloh amallaringizni tuzatadi va gunohlaringizni mag‘firat qiladi” (Ahzob surasi, 70–71-oyatlar). Bu oyat iymonning rostgo‘ylik bilan chambarchas bog‘liq ekanini ko‘rsatadi. • Yana bir oyatda shunday deyiladi: “Albatta, Allohning do‘stlari uchun na qo‘rquv bo‘lur va na ular g‘amgin bo‘lurlar. Ular iymon keltirgan va taqvodor bo‘lganlardir” (Yunus surasi, 62–63-oyatlar). Demak, iymonda sobit qolish - ruhiy barqarorlik va hayotda totuvlikning kafolatidir. Hadislardan dalillar: • Payg‘ambar alayhissalom dedilar: “Mo‘min kishi boshqalarni sevadigan va boshqalar tomonidan seviladigan bo‘ladi. Kimda kimni odamlar yoqtirmasa va u ham odamlarni yoqtirmasa, unda yaxshilik yo‘qdir” (Imom Ahmad rivoyati). Bu hadis yoshlarni iymon bilan birga mehr-oqibatli, jamiyatda yaxshi munosabatli bo‘lishga da’vat qiladi. • Yana bir hadisda: “Kuchli mo‘min Allohga suyukliroqdir, biroq har ikkisi ham xayrlidir” (Imom Muslim rivoyati). Bu hadis yoshlarni nafaqat e’tiqodda, balki hayotiy faoliyatda ham kuchli, qat’iyatli bo‘lishga chaqiradi. Hayotiy misollar: Asarda Shayx hazratlari islom tarixidan misollar keltirib, sahobalarning iymondagi sobitligi, qiyinchilik va sinovlarga sabr bilan chiday olishlarini yoshlar uchun ibrat sifatida taqdim etadilar. Masalan, Bilol ibn Rabohning iymon yo‘lida chekkan azob-uqubatlari yoki Mus’ab ibn Umayrning e’tiqod yo‘lidagi fidoyiligi yosh avlod uchun kuchli ma’naviy darsdir. Shuningdek, zamonaviy hayot misolida ham halollikni, e’tiqodga sodiqlikni, imoniy sobitlikni namoyon etgan insonlar faoliyati tilga olinadi. Shayx hazratlari yoshlarni o‘z e’tiqodidan og‘ishmaslikka, zamonaviy ma’naviy tahdidlarga berilmaslikka da’vat etadilar. Natijalar: Tahlildan kelib chiqib aytish mumkinki, Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” asari nafaqat diniy risola, balki ijtimoiy hayot uchun mukammal tarbiyaviy qo‘llanma sifatida baholanishi mumkin. Asar o‘rganilganda quyidagi natijalar yaqqol namoyon bo‘ladi: Yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy dunyoqarashini kengaytiradi. Asarda Qur’on oyatlari va hadislar asosida turli ijtimoiy muomala qoidalari bayon qilingan bo‘lib, ular yoshlarning tafakkurini kengaytiradi, dunyoqarashini sog‘lom asoslarda shakllantiradi. Bugungi kunda global axborot oqimlari orasida yoshlarning mustaqil fikrlash qobiliyatini mustahkamlash juda muhim. “Ijtimoiy odoblar” asari ana shu ehtiyojga javoban ularga to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq beradi.

 1. Ularni milliy va diniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalaydi. Asarda ota-ona, ustoz va jamiyatga hurmat, qo‘shnichilik odobi, o‘zaro yordam, saxovat kabi qadriyatlar keng yoritilgan. Bu qadriyatlar milliy mentalitetimiz bilan uyg‘un holda talqin qilingani uchun yoshlar o‘zligini anglash, milliy g‘urur va diniy qadriyatlarga sodiq qolish ruhida voyaga yetadilar. Bu jarayon yoshlarni g‘arbona yengil-elpi oqimlardan asrashda ham muhim vosita hisoblanadi. 

2. Jamiyatda axloqiy me’yorlarni mustahkamlaydi va ijtimoiy birdamlikni ta’minlaydi. Asarda muloqot madaniyati, rostgo‘ylik, halollik, poklik va mehr-oqibat masalalariga alohida urg‘u berilgan. Bu g‘oyalar jamiyatda axloqiy qadriyatlarning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Shu orqali jamiyat a’zolari o‘rtasida birdamlik, totuvlik va hamjihatlik kuchayadi. Axloqiy me’yorlarga amal qilgan shaxslar ijtimoiy nizolarni bartaraf etishda ham faol bo‘lishi mumkin. 

3. Ota-ona, ustoz va jamiyat oldidagi burch va mas’uliyatni yuksak darajada anglashga yordam beradi. Asarda farzandning ota-onaga, shogirdning ustozga, fuqaroning jamiyatga nisbatan mas’uliyatlari Qur’on va hadis asosida izohlangan. Bu orqali yoshlar o‘z vazifalarini chuqur anglaydilar, jamiyat oldidagi burchini ado etishga intiladi. Shu boisdan ham “Ijtimoiy odoblar” asari fuqarolik mas’uliyatini oshirish, yoshlarni ijtimoiy faol bo‘lishga undashda muhim qo‘llanma vazifasini o‘taydi. 

4. Shaxsiy va ijtimoiy hayot muvozanatini ta’minlaydi. Asarda shaxsning o‘zini tarbiyalashi bilan birga, jamiyatdagi faoliyatini uyg‘unlashtirishga doir ko‘plab tavsiyalar berilgan. Bu esa yoshlarning ichki dunyosi bilan tashqi ijtimoiy munosabatlari o‘rtasida muvozanat o‘rnatishga yordam beradi. 

5. Zamonaviy tarbiya jarayoniga tatbiq etiladigan qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. Asarning dolzarbligi shundaki, undagi g‘oyalar faqat diniy-ma’rifiy kontekstdagina emas, balki pedagogika, psixologiya va sotsiologiya sohalarida ham qo‘llash mumkin. Shu bois u zamonaviy ta’lim tizimida yoshlarni ma’naviy barkamollikka yetaklovchi dastur sifatida foydalanishga yaroqlidir. 

Xulosa va tavsiyalar. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” asari – nafaqat diniy manba, balki jamiyat hayotini mustahkamlovchi, insoniy qadriyatlarni yuksaltiruvchi, yoshlarni komil inson bo‘lish sari yetaklovchi bebaho ma’naviy qo‘llanmadir. Asarda keltirilgan Qur’on oyatlari va sahih hadislar asosidagi pand nasihatlar bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Avvalo, bu asar insonning shaxsiy hayoti bilan ijtimoiy munosabatlari o‘rtasida uyg‘unlik yaratishga xizmat qiladi. Chunki unda axloqiy me’yorlarga rioya qilish, odamlar bilan muomala odobi, mehr-oqibat, yordam va hamkorlik kabi qadriyatlar keng yoritilgan. Ushbu g‘oyalar jamiyatda birdamlikni kuchaytiradi, nizolarni oldini oladi va totuv hayotga asos bo‘ladi. Shuningdek, “Ijtimoiy odoblar” asari yoshlarning ma’naviy immunitetini oshirishda beqiyos ahamiyatga ega. Globalizatsiya davrida turli yot g‘oyalar, salbiy oqimlar yoshlar ongiga ta’sir ko‘rsatayotgan bir paytda, bu asar ularga milliy va diniy qadriyatlarni qadrlash, ota-ona va ustozlarga hurmat, jamiyat oldidagi mas’uliyatni anglash kabi fazilatlarni singdiradi. Bu esa yoshlarni barkamol shaxs sifatida voyaga yetkazishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, asarda keltirilgan ijtimoiy odoblar nafaqat diniy kontekstdagina, balki pedagogika, psixologiya va sotsiologiya fanlari nuqtayi nazaridan ham ilmiy asoslangan qadriyatlar sifatida qaralishi mumkin. Shuning uchun ham uni ta’lim tizimiga integratsiya qilish, yoshlar tarbiyasida qo‘llash juda samarali bo‘ladi. Umuman olganda, “Ijtimoiy odoblar” asarini o‘rganish shaxsiy hayotda poklik va halollikni, ijtimoiy hayotda esa birdamlik va mas’uliyatni mustahkamlashga xizmat qiladi. U milliy va diniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirgan holda, jamiyatda ma’naviy yuksalishga, axloqiy tarbiya va totuvlikka yetaklaydi. Bu asar nafaqat diniy, balki pedagogik qo‘llanma sifatida ham ahamiyatga ega. Chunki unda yoshlarni tarbiyalashda psixologik va axloqiy jihatlar ham hisobga olingan. 

Masharipov Raxmatulla Beknazarovich  Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti mustaqil izlanuvchisi