Ҳадис илмида аёлларнинг ўрни: Ровий аёллар ва уларнинг ҳиссаси

Ҳадис илмида аёлларнинг ўрни: Ровий аёллар ва уларнинг ҳиссаси

Ислом ҳуқуқи, илоҳиёти, ахлоқи ва ижтимоий маданиятининг устунларидан бири сифатида ҳадис илми ниҳоятда муҳим ўрин тутади. Қуръон­дан кейинги энг ишончли манба бўлган ҳадислар тўплами Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзлари, амаллари ва сукут билан розилик билдирган ҳолатларини ўз ичига олади. Ҳадислар ислом қонунчилигининг талқини ва қонун чиқариш манбаси сифатида хизмат қилади.

Ҳадисларнинг тўпланиши, сақланиши ва иснод (ровийлар занжири) тизими орқали қатъий равишда нақл қилиш жараёнида шаклланган илмий анъана ниҳоятда эътиборга лойиқдир. Бу анъанада ровийларнинг шахсий фазилатлари, ҳалоллиги ва ишончлилиги ҳадиснинг ҳақиқийлигига бевосита таъсир қилган. Шу сабабли ҳадис илми юксак даражадаги эътиқод, аниқлик, ёд олиш қобилияти ва ахлоқий покликни — эркак ҳамда аёл ровийлардан — талаб қилган.

Ислом тарихида эркак олимларнинг фаолияти кенг тан олинган бўлса-да, аёллар ҳам ҳадис ривоятида четда қолмаганлар. Улар Пайғамбаримизнинг энг олдинги саҳобалари қаторида бўлиб, у зотнинг сўз ва амалларини ёдлаб, бошқаларга етказганлар. Улардан энг машҳурларидан бири — Оиша бинти Абу Бакр розияллоҳу анҳо — энг эрта ва энг сермаҳсул ровийлардан бири сифатида тан олинган бўлиб, у ислом ҳуқуқшунослигининг энг таъсирли шахсларидан бири бўлиб қолмоқда.

Аёллар фақат ҳадисларни ривоят қилиш билан чекланмай, уларни ўргатиш, фатво бериш ва ривоят мажлисларида фаол иштирок этиш орқали таълимий доираларда фаол қатнашганлар. Уларнинг ривоятлари расмий ҳадис тўпламларига киритилган ва биографик асарларда уларга катта ҳурмат билан жой берилган. Буюк олимлар, масалан, Имом Молик, Имом Шофеий ва Имом Бухорий аёл ровийлардан ҳадислар ривоят қилганлар. Бундан ташқари, аёллар кўпинча аниқлиги ва ҳаққонийлиги билан мақталган, баъзилари эса ўз эркак тенгдошларидан ҳам ишончлироқ деб ҳисобланган.

Билим олиш билан чекланмай, аёллар Мадина ва Куфа каби илмий марказларда фаол равишда мактаблар яратган ва ҳадислар ривоят қилганлар; кейинчалик Дамашқ, Бағдод ва Қоҳира каби сивилизация марказларида ҳам улар ўз билимларини тарқатганлар. Аёллар ҳадисларнинг ривояти, текшируви ва сақланиши жараёнида фаол иштирок этганини таъкидлаш, уларнинг исломий илмий анъанага бевосита ва катта таъсир кўрсатганини англатади.

Улар пассив кузатувчилар сифатида эмас балки, Пайғамбар алайҳиссалом амалларининг бевосита гувоҳлари бўлган, балки фиқҳий мулоҳазаларда ҳам фаол қатнашганлар. Бу эса аёлларга диний илм билан шуғулланиш имконини берди, чунки улар Пайғамбар мактабида бўлиб, билим олиш бахтига муваффақ бўлдилар.

Бундай аёллардан энг эътиборлиси — Оиша бинти Абу Бакр розияллоҳу анҳодир. У энг сермаҳсул ҳадис ровийларидан бири сифатида танилган, 2 200 дан ортиқ ҳадисни ривоят қилган. Оиша розияллоҳу анҳо Пайғамбаримизга яқинлиги ва ақлий қобилияти туфайли ҳадис анъаналарини сақлашда муҳим рол ўйнаган. У ўз қарашлари билан катта эркак саҳобалар томонидан ибодат поклиги, мерос масалалари бўйича маслаҳат сўралган ва ҳатто етакчи саҳобалар томонидан илгари сурилган нотўғри талқинларни тузатишда ўз қарашларини билдирган. Унинг ўзи ҳам ҳуқуқшунос (фақиҳа) бўлган, шунинг учун ривоятлари кўпинча ҳуқуқий ва ахлоқий жиҳатларни қамраб олган.

Оиша розияллоҳу анҳонинг методологик жиҳатдан қатъийлиги унинг ҳадис ривоятида намоён бўлган. У ривоятларнинг аниқлиги ва текширилишини талаб қилган, яхши контекстга эга бўлмаган ёки Қуръоннинг маъноларига мос келмайдиган ривоятларни очиқ рад этиши билан машҳур бўлган. Шу тариқа у ислом ҳуқуқшунослигининг интеллектуал яхлитлигини ҳимоя қилган ва ҳадисларни баҳолашда ақл билан фикрлашнинг аҳамиятини таъкидлаган.

Пайғамбаримизнинг бошқа аёллари ҳам ҳадис тўпламининг шаклланишига катта ҳисса қўшганлар. Масалан, Умму Салама розияллоҳу анҳо тахминан 400 га яқин ҳадис ривоят қилган ва айниқса аёллар ва оилавий ҳаёт масалаларида мукаммал тушунча билан ажралиб турган. У тарихий муҳим воқеаларда, хусусан, Ҳудайбийя сулҳи пайтида муҳим маслаҳатчи сифатида хизмат қилган, унинг тавсиялари тўғридан-тўғри Пайғамбаримизнинг стратегиясига таъсир қилган. Умму Салама онамиз ислом қонунлари ва ижтимоий ахлоқни чуқур билиши орқали ажрашиш, ҳайз, намоз ва аёлларнинг руҳий мавқеини тартибга солувчи масалаларни ёритган.

Яна бир эътиборли шахс — Ҳафса бинти Умар розияллоҳу анҳо (иккинчи халифа Умар ибн ал-Хаттоб розияллоҳу анҳунинг қизи ва Пайғамбаримизнинг аёли). Унинг ҳадис ривоятлари камроқ бўлса-да, у Қуръоннинг сақланишига катта ҳисса қўшган. Хусусан, унинг нусхаси халифа Усмон даврида Қуръонни жамлашда асос сифатида ишлатилган. Бу унинг шарафли билимни сақлашдаги ишончи ва Қуръон ҳамда ҳадис илмларининг ўзаро мувофиқлигини кўрсатади.

Бундан ташқари, Асма бинти Абу Бакр, Умму Атийя ал-Ансария каби саҳобалар ҳам ҳадис ривоятида фаол иштирок этган аёллардандир. Ровий аёллат фақат Пайғамбаримизнинг аёллари билан чекланмаган. Бу аёллар жамиятнинг турли ижтимоий тадбирларида ва диний маросимларда қатнашиб, Пайғамбаримизнинг амаллари ва таълимотларини бевосита ривоят қилувчи вакиллар бўлганлар. Уларнинг ривоятлари, кейинчалик, ислом ҳуқуқи ва ибодат амалиётини шакллантиришда муҳим манба сифатида хизмат қилган.

Бу ровийларнинг таъсири фақат ўз авлодлари билан чекланмаган. Уларнинг иснод занжирлари ҳадис жамланмалари асосига айланган ва кейинги авлод мусулмон олимлари улардан фойдаланган. Уларнинг ривоятлари эркак тенгдошлариникидек қатъият билан текширилган ва биографик асарларда энг ишончли ривоятчилар қаторига киритилган. Бу интеллектуал баҳолашдаги тенглик, исломий анъанада дастлабки асрларда аёл олимлар эътибордан четда қолдирилган деган фикрни инкор этади.

Шундай қилиб, Пайғамбар алайҳиссалом давридаги аёллар Суннатни ривоят қилиш ва сақлашдаги тўлиқ иштирокини кўрсатадиган намуна сифатида қаралиши мумкин. Пайғамбаримиз аёлларнинг таълим олишига рухсат бериб, уларни илмий ҳаётга қўшилишларини рағбатлантиргани, жамият эса буни қабул қилгани аёлларнинг исломий билимларни етказишдаги ролига норматив асос яратган — бу намунали амалиёт кейинги ҳадис олимларининг фаолиятида ўз аксини топган.

Пайғамбаримизнинг вафотидан сўнг, хусусан тобеъилар даврида (Саҳобалардан кейинги авлод), Ислом илмлари бутун мусулмон дунёсига тарқалиб, кенг кўламли ривожи кузатилган. Ушбу интеллектуал янгиланиш даврида аёллар ҳадисларни ривоят қилиш ва уларни сақлашда фаол иштирок этишда давом этганлар. Саҳобаларнинг аёл шогирдларидан сўнг, уларнинг талабалар ва шогирдлари Пайғамбар алайҳиссалом сўзларини тарқатган ва сақлаб қолган, бу эса аёлларнинг илмий фаолиятининг давомийлигини кўрсатади. Улар илмий мажлислар, фиқҳий муҳокамалар ва ўқитувчи-талаба тизимида, хусусан Ислом сивилизатсиясининг йирик марказлари — Мадина, Куфа, Макка, кейинчалик Басра ва Дамашқда фаол бўлганлар.

Мадинада, Исломнинг дастлабки асрлари охиригача илмий обрўга эга бўлган бу марказда, аёллар учун ҳадис дарслари кенг тарқалган эди. Бу дарслар масжидлар, уйлар ва илмий мажлисларда бўлиб ўтган, эркаклар ва аёллар биргаликда иштирок этган. Тобеъилар даврининг энг ёрқин намояндаларидан бири — Амра бинти Абдурраҳмон бўлган. У Оиша розияллоҳу анҳонинг шогирди бўлиб, ўз устозининг ҳадисларини ишончли тарзда ривоят қилган. Унинг ривоятлари буюк олимлар, хусусан, Моликий мазҳаби асосчиси Имом Молик ибн Анас томонидан тез-тез иқтибос қилиб келтирилган. Амра роҳимаҳаллоҳ ҳукм чиқаришда ақлли ва эслаб қолишда ажойиб қобилиятга бўлган, бу эса уни тенгдошлари орасида ҳурматга сазовор қилган ва эркак фуқаҳолар мураккаб ҳуқуқий масалаларда унинг маслаҳатига мурожаат қилган.

Ироқдаги Куфа, илм-фан маркази сифатида, аёл ровийлар ҳадисларни оғзаки тарзда тарқатишда муҳим рол ўйнаган. Агар аёллар шунчалик қатъий бўлмаганида, Куфадаги оғзаки ва ёзма ривоят усуллари бутунлай бошқача бўлган бўлар эди. Куфа мактабида, Мадинадан келган муҳим тобеъийя Фотима бинти ал-Мунзир ўз даврида 2 210 дан ортиқ ҳадисни ўрганган, шу жумладан Асма бинти Абу Бакр каби буюк саҳоба устозлардан ҳадис ривоят қилган. У ривоят қилган ҳадислар Саҳиҳ ал-Бухорий каби асосий тўпламларда мавжуд бўлиб, Исломий ибодатлар ва ахлоқий ҳаётга оид муҳим аҳамиятга эга.

Макка шаҳри руҳий ва илмий фаолиятларга эътибор қаратган марказ бўлиб, аёллар ҳадис илмида фаол иштирок этган интеллектуал академик муҳитни ривожлантирган. Ҳаж сафарлари туфайли шаҳарга бутун ҳудуддан олимлар келиши билан ҳадисларни кенг кўламда ривоят қилиш имкониятлари яратилди. Макка шаҳрида, масалан, Умму Дардо ал-Суғро ўз ривоятлари ва масжиддаги дарслари билан машҳур бўлган. Юқори даражадаги эркак фуқаҳолар ва ҳадис тўпловчилар унинг маърузаларида иштирок этган. У Дамашқ ва Қуддусда ҳадислар ривоят қилган, унинг шогирдлари бир қанчани ташкил қилган. Эркак ва аёл шогирдларни турли ҳудудлардан қабул қилиши аёл ҳадис олимларига ўша даврда қанчалик ҳурмат билан қаралганини кўрсатади.

Бу даврда эркак олимларнинг аёл устозларига нисбатан доимий ҳурмати ҳам алоҳида эътиборли ҳолат бўлган. Имом аш-Шофеий ва Имом Аҳмад ибн Ҳанбал каби олимлар аёл ровийларнинг ҳадисларини ёзиб қолдирган, шу билан аёлларнинг билимига ҳурмат билдирилган. Ибн Саъднинг Табақот ва Имом Миззийнинг Таҳзиб ал-Камол каби биографик асарларида эркаклар аёллардан Ижоза (ривоят ҳуқуқи) олгани ҳақида кенг маълумотлар мавжуд. Бу амалиёт кейинчалик аёлларнинг ҳадис илмидаги ролини камайтиришга қаратилган турли миш-мишларни рад этади, чунки ижозалар аёл ваколатининг қонуний тан олинганини кўрсатади. Бундай аёллар ягона ва ажойиб мисоллар бўлмаган, балки Исломнинг илк давларида академик маданиятнинг муҳим қисми бўлган.

Аёллар одатда пардалар ортида ёки жинсга ажратилган жойларда дарс берган бўлсалар ҳам, бу уларнинг илм тарқатишларига тўсқинлик қилмаган. Аксинча, одоб-ахлоқ қоидаларига риоя қилиш уларни ҳурматли шахслар сифатида кўрсатган ва одамлар уларга ишонч билан қарашларига ёрдам берган. Шунингдек, аёллар оила ҳаётига яқин бўлган жойларда, айниқса таҳорат, намоз, никоҳ ва ҳайз масалалари билан боғлиқ Пайғамбар алайҳиссаломдан келган ҳадисларга бевосита кириш имконига эга бўлган. Бу жиҳатлар мусулмонларнинг кундалик мажбуриятлари ва фиқҳий эҳтиёжларида марказий аҳамиятга эга эди.

Бундай илмий фаолиятнинг йиғиндиси аёлларни Ислом билим тармоқларининг алоҳида ажралишига ҳисса қўшган. Мазҳаблар шаклланаётган даврда аёл ҳадис олимлари жамоат олдида дарс бериш, фиқҳий илм билан шуғулланиш ва кўплаб ҳадисларни ривоят қилиш билан танилган. Уларнинг иснод занжирлари (кўпинча мутавотир занжирлари орқали) яхши сақланган ва кейинги асрларда кўплаб ҳадис тўпламларининг асосига айланган. Шундай қилиб, бу аёллар фақат эркак олимларнинг сўзларини такрорламаган, балки исломий анъанани — унинг методологияси, ахлоқи ва мазмунини белгилашда марказий шахслар бўлган.
 

Имом Фахриддин ар-Розий ўрта махсус ислом таълим муассасаси ўқув ишлари бўйича мудир ўринбосари Ҳабибуллаев Шихназар