Mahmudxo‘ja Behbudiy va uning jadidchilik harakatidagi o‘rni

Mahmudxo‘ja Behbudiy va uning jadidchilik harakatidagi o‘rni

XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida eng muhim o‘zgarishlarni boshlab bergan jadidchilik harakati modernizatsiya, ma’rifat, milliy uyg‘onish va taraqqiyot g‘oyalariga tayangan edi. Ushbu harakatning yetakchi namoyandalaridan biri, hatto eng faol targ‘ibotchisi — Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘ldi. U nafaqat ma’rifatparvar, balki publitsist, dramaturg, siyosiy yetakchi, o‘qituvchi va islohotchi sifatida ham jadidchilik tarixida alohida o‘rin egallaydi. Behbudiy o‘z davrining eng ilg‘or g‘oyalarini xalq ongiga singdirishga, Turkistonning ma’naviy va siyosiy uyg‘onishiga xizmat qilgan.

Behbudiy hayoti va shakllanishi

Mahmudxo‘ja Behbudiy 1875-yilda Samarqandda tug‘ilgan. Yoshligidan diniy ilmlar, arab va fors tillarini chuqur o‘rgangan. Ulamo sifatida shakllangan bo‘lsa-da, tez orada islomni zamonaviy tafakkur bilan uyg‘unlashtirgan holda ma’rifatparvarlik yo‘lini tanladi. Rossiya imperiyasi hududidagi musulmon muhitini o‘rgandi, Qozon, Orenburg, Istanbul va boshqa markazlardan ilhom oldi. Uning qarashlarida G‘arb taraqqiyotini o‘rganish, ilm-fan yutuqlarini musulmon jamiyatiga moslash bilan bog‘liq fikrlar yetakchi bo‘lgan.

Jadid maktablari va ta’lim islohoti

Behbudiyning jadidchilikka qo‘shgan eng katta hissalaridan biri – yangi usul maktablarini tashkil etish va ta’lim tizimini yangilash g‘oyasidir.

Ta’lim borasidagi xizmatlari:

Samarqandda birinchi jadid maktablarini tashkil etdi. O‘quv dasturlariga matematika, geografiya, tarix, jahon madaniyati singari dunyoviy fanlarni kiritishni targ‘ib qildi. "Risolayi asbobi ta’lim", "Kitobat ul-atfol" kabi darsliklarni yaratdi. O‘qituvchi tayyorlash, o‘quv metodikasini yangilash boʻyicha tavsiyalar berdi. Uning fikricha, Turkistonning orqada qolishining asosiy sababi — ta’limning eski uslubda qolayotgani, jaholat, savodsizlik edi. Shuning uchun ham Behbudiy jadid maktablarini millatning kelajagi deb bildi.

Matbuot va publitsistik faoliyati

Behbudiy jadidchilik g‘oyalarini ommalashtirishda matbuotning kuchini chuqur anglagan edi. U Turkiston matbuoti rivojining asoschilaridan biridir.

Uning matbuot sohasidagi ishlari: "Samarqand", "Oyna" gazeta va jurnallarini nashr ettirdi. Turkiston musulmonlarini ilm-fan, siyosat, iqtisod, davlat boshqaruvi masalalarida xabardor qilishga intildi. Publitsistik maqolalarida milliy birlik, islohot, zamonaviy ta’lim, mustaqillik g‘oyalari ilgari surildi. Matbuot orqali eskilikka, mutaassiblikka, jaholatga qarshi kurashdi. Behbudiyning matbuotdagi faoliyati Turkiston ziyolilari orasida siyosiy fikrning shakllanishida katta ahamiyat kasb etdi.

Dramaturgiya va ma’naviy uyg‘onish

Behbudiy jadidchilik g‘oyalarini san’at orqali ham targ‘ib qildi. Uning “Padarkush” (1913) dramasi o‘zbek dramaturgiyasining ilk asarlaridan bo‘lib, unda jaholatning fojiali oqibatlari ochib beriladi. Asarda: eski uslubda tarbiya topgan yoshning adashuvi, ota-onaga itoatsizlik va jaholatning yomon oqibatlari, yangi ta’limning zarurati kabi fikrlar ko‘tarilgan. “Padarkush” Turkistonning ma’naviy hayotida yangi bosqich boshlab bergan asar bo‘lib, xalqni uyg‘otishga qaratilgan kuchli ma’rifatparvarlik manifesti edi.

Siyosiy faoliyati va milliy uyg‘onish g‘oyalari

XX asr boshidagi siyosiy jarayonlar Behbudiy faoliyatida alohida o‘rin tutadi: 1905–1907 yillardagi Rossiya islohotlaridan so‘ng musulmonlar hayotida siyosiy faollik oshdi. Behbudiy ham Turkiston musulmonlari huquqlarini himoya qilishda faol qatnashdi. U musulmonlarning o‘zini o‘zi boshqarishi, milliy kengashlar tashkil etilishi, davlat boshqaruvida ishtirok etish g‘oyasini ilgari surdi. Mahalliy hokimiyatlarning adolatsiz siyosatini tanqid qildi. Milliy burjuaziya va ziyolilarni birlashishga chaqirdi. Behbudiyning siyosiy qarashlari jadidchilikni birgina ma’rifat harakatidan kengroq — milliy uyg‘onish va siyosiy o‘zgarishlarga yo‘naltirilgan harakatga aylantirdi.

Имом фахриддин ар-Розий ислом билим юрти мудир ўринбосари СУХРОБ домла Қадамов